گفتگو با مسئول گروه تحقیقاتی تولید واکسن ستاد اجرایی فرمان امام(ره) دانشمندان جوان ایرانی پنجه در پنجه کرونا

فست فود باز: باتوجه به آنکه مراحل تولید واکسن ایرانی در ایستگاه های پایانی خود به سر می برد پایگاه KHAMENEI.IR به گفتگو با دکتر حسن جلیلی مسئول گروه تحقیقاتی تولید واکسن ایرانی کرونا در ستاد اجرائی فرمان امام(ره) پرداخته تا از کم و کیف کارهای این مرکز آگاه شود.
همزمان با شیوع بیماری کرونا برخی از کشورهای دنیا پژوهش برای تولید واکسن را شروع کردند. در جمهوری اسلامی ایران هم همزمان برخی از مراکز بهداشتی و درمانی در وضعیت تحریم های سنگین ضدایرانی، تحقیقات برای تولید واکسن ایرانی کرونا را شروع کردند. ستاد اجرائی فرمان امام(ره) هم از یکی از این مراکز بود. باتوجه به آنکه مراحل تولید واکسن ایرانی در ایستگاه های پایانی خود به سر می برد پایگاه KHAMENEI.IR به گفتگو با دکتر حسن جلیلی مسئول گروه تحقیقاتی تولید واکسن ایرانی کرونا در ستاد اجرائی فرمان امام (ره) پرداخته تا از کم و کیف کارهای این مرکز آگاه شود.
تولید واکسن در ایران از چه زمانی آغاز شد و کشورمان در تولید واکسن در چه جایگاهی قرار دارد؟
ما در تولید واکسن یک قدمت صدساله داریم. اگر مایه کوبی را هم نوعی واکسن بدانیم، از زمان امیرکبیر تولید واکسن در کشور شروع شد. پس، ما دراین زمینه قدمتی به اندازه ی یک قرن داریم. تعدادی از کشورهایی که هم اکنون صاحب تکنولوژی تولید واکسن هستند، این تکنولوژی را از ایران گرفتند؛ یعنی ایران برای توسعه ی واکسن به این کشورها کمک کرده است. علم پزشکی در ایران همیشه از علوم برتر و پیشرو بوده است و ما پزشکان حاذقی در طول تاریخ داشتیم که الآن کتاب ها و اندیشه های آنها مورد قبول جامعه ی پزشکی دنیاست. واکسن قسمتی از گنجینه ی جامعه ی پزشکی کشور ماست که طی سالیان گذشته مورد توجه ما بوده است.
پس از انقلاب اسلامی چه پیشرفت هایی در این عرصه اتفاق افتاد؟
پس از انقلاب، واکسن های جدیدی در دنیا توسعه پیدا کرد و به جامعه ی جهانی ارائه شد. کشور ما هم تمام اهتمام و تلاشش این بود که تکنولوژی های نوین و واکسن های جدیدش را توسعه دهد. واکسن چهارراه علم دانش بشری است؛ یعنی برای توسعه ی یک واکسن علوم متفاوتی (داروسازی، بیوتکنولوژی، بیوشیمی، میکروبیولوژی و ویروس شناسی) باید دخیل شوند تا یک واکسن به بازار ارائه شود. پس از انقلاب رشته های دانشگاهی در رابطه با ساخت واکسن توسعه پیدا کرد. اگر به آمارهای پس از انقلاب نگاهی بیندازیم، رشته های جدیدی که در دانشگاه های ما در مقاطع تحصیلات تکمیلی تأسیس شد، بسیار زیاد بود. ما فارغ التحصیلان اندیشمندی در حوزه های مختلفی داشتیم که می توانستند به توسعه ی واکسن کمک کنند. ما هم اکنون جزو ده کشور اولی هستیم که توانستیم ادعا نماییم واکسن کرونا را تولید کردیم و توانایی تولید انبوه آنرا داریم.
چه تکنولوژی هایی در جهان برای تولید واکسن وجود دارد؟ ایران از کدام یک از این فنآوری ها برای تولید واکسن استفاده می کند؟
زمانی مخصوصاً در کتاب های درسی می گفتند که ویروس را ضعیف یا می کشند و از آن بعنوان واکسن استفاده می نمایند. یکی از تکنولوژی های قدیمی، واکسن کشته شده یا ضعیف شده است. به مرور که علم بشری پیشرفت کرد، جامعه ی جهانی به پلتفرم های دیگری از واکسن دسترسی پیدا کرد. یکی از این نوع واکسن ها، واکسن های نوترکیب (Recombinant) بود؛ یعنی واکسنی که وکتورهای آن ممکنست ویروسی باشد. مثلاً، ژن ویروس آدنوویروس (ویروس سرماخوردگی) را که بیماری زاست به درون وکتور منتقل می نماییم و به درون بدن می فرستیم.
واکسن دیگر، ساب یونیت است که آنتی ژن را وارد یک میکروارگانیسم می کنند و پس از تکثیر، آنتی ژن را خالص سازی می کنند و طی فرمولاسیونی به فرد تزریق می شود. الحمدللّه کشور در همه ی این زمینه ها پیشرفت های خوبی داشته است و شرکت های خصوصی توانایی تولید این نوع واکسن ها را دارند. البته این بدان مدلول نیست که الآن انواع و اقسام واکسن ها دارد توسط ما تولید می شود، نه منظورم دانش فنی است. دانش فنی در کشور ما توسعه پیداکرده و شرکت های انستیتو پاستور و رازی توانایی تولید این نوع واکسن ها را دارند.
امّا فناوری جدیدی که اخیراً برای ساخت واکسن به وجودآمده، تولید واکسن بر پایه ی ام.آر. ان.آ (mRNA) است. در مقالات سال ۲۰۱۹ گفته می شد که تکنولوژی واکسن بر پایه ی ام.آر. ای. نی احتمالاً ده بیست سال آینده تجاری خواهد شد؛ امّا کرونا موجب شد که این تکنولوژی توسعه پیدا کند و تجاری شود. در کشور ما هم گروه های دانش بنیان و مؤسسات بزرگی مثل ستاد اجرائی فرمان حضرت امام و گروه دارویی برکت تحقیقات خودشان را در مورد توسعه ی واکسن بر پایه ی ام.آر. ای. نی شروع کردند. بنابراین، در کشور ما -با توجه به توسعه ی زیرساخت هایی که سالهای اخیر اتفاق افتاده خصوصاً توسعه ی دانش نیروی انسانی فرهیخته و تحصیل کرده در حوزه های مختلف- این امکان هست که با تحقیق و توسعه به هر تکنولوژی توسعه یافته در دنیا دسترسی پیدا کند.
سه واکسن فایزر، مدرنا و آسترازنکا که زودتر از سایر واکسن ها در دنیا مجوز مصرف گرفتند، چگونه تولید شدند؟
فایزر شرکت بزرگ تولیدکننده ی داروست، ولی واکسن فایزر با همکاری شرکت دانش بنیانِ بیون تک آلمان تولید شد. این شرکت دانش بنیان کوچک است. وقتی رئیس جمهور وقت آمریکا می فهمد که این شرکت دارد واکسن ام.آر. ان. ای کرونا تولید می کند، می خواست آنرا بخرد، ولی صدراعظم آلمان مخالفت کرد؛ امّا به سبب این که این شرکت دانش بنیان توانایی تولید انبوه واکسن را نداشت، تکنولوژی خودش را در اختیار فایزر قرار داد. از جانب دولت آمریکا هم چند صد میلیون دلار کمک شد تا تکنولوژی این شرکت دانش بنیان به تولید انبوه فایزر برسد.
مدرنا هم یک شرکت دانش بنیان آمریکایی است که در سال ۲۰۰۰ تأسیس شد و تا الآن یک محصول تجاری هم به بازار عرضه نکرده است؛ امّا وقتی روی واکسن کرونا کار کرد، مورد حمایت دولت وقت آمریکا قرار گرفت.
واکسن آسترازنکا هم متعلق به دانشگاه آکسفورد است که معروف به واکسن آکسفورد است. برای تولید این واکسن هم شرکت دانش بنیانِ انستیتوی جنر با آکسفورد همکاری کرد و دانش فنی خودش را برای تولید انبوه آسترازنکا در اختیار آنها قرار داد.
بنظر می رسد فرایندها در دنیا تغییر کرده است، چونکه دیگر شرکت های بزرگ حاضر به صرف میلیونها دلار تحقیق و پژوهش (Research and development) برای خودشان نیستند. ده ها شرکت دانش بنیان در دنیا وجود دارد که صاحب ایده و تکنولوژی اند و بجای این که خودشان هزینه کنند، شرکت های دانش بنیان را می خرند یا دانش فنی آنها را به طریقی شریک می شوند.
با توجه به این که پیشرفت صنعت واکسن سازی به خاطر گسترش شرکت های دانش بنیان است و این شرکتها را اکثراً جوانان پیش می برند، میانگین سنی افرادی که در تولید واکسن فعالیت می نمایند چقدر است؟
در کشور ما در ضمن سالیان اخیر، رهبر انقلاب تاکید زیادی بر توسعه ی شرکت های دانش بنیان داشتند. ایشان بارها از اقتصاد دانش بنیان سخن گفتند، اقتصادی که متکی به شرکت های دانش بنیان باشد. شرکت های دانش بنیان معمولاً جوانان فارغ التحصیلی هستند که روی پای خودشان ایستاده اند و دارند کار می کنند و ممکنست یکی دو نفر از استادان باتجربه هم کنارشان باشند، ولی شاکله و بدنه ی اصلی شان غالباً جوان است. این روش ارزشمندی است.
در یک سال اخیر در ماجرای کرونا، گروه دارویی برکت در زمینه ی کیت و ستاد اجرائی فرمان حضرت امام در زمینه ی توسعه ی ونتیلاتور کار کرد و بعد سراغ واکسن آمدند. من در همه ی این فعالیت ها به صورتی شاهد و ناظر بودم و هیچ گاه از این جوانان کلمه ی «نمی توانم» را نشنیدم. بنابراین، شرکت های دانش بنیان و جوانان نقطه ی امیدواری کشور در ضمن سالیان آینده هستند.
در تشکیل هسته ی پژوهشی برای کار بر روی واکسن، جوانانی با متوسط سنی سی تا سی ودوساله حضور داشتند و تیم تحقیقاتی را شکل دادند. زمانی ما واردکننده ی ونتیلاتور بودیم، ولی الآن به خاطر شرکت های دانش بنیان و همین جوانان صادرکننده ایم.
اتفاق مهمی که طی این سال ها افتاده توسعه ی رشته های دانشگاهی خصوصاً در سطح تحصیلات تکمیلی در سرتاسر کشور است که جوانانی با انگیزه و هوش بالا در این رشته ها درس خواندند و الآن می توانند آنچه را که یک زمانی ما فکر می کردیم نا ممکن است به منصه ی ظهور برسانیم.
با پیشرفت در حوزه های تولید واکسن، کیت، ونتیلاتورها و…، چرا هنوز عده ای تردید دارند که ایران می تواند واکسن کووید ۱۹ تولید کند؟
متأسفانه این باور نه فقط در زمینه ی تولید واکسن، بلکه در بسیاری از محصولات هم وجود دارد که ایرانی نمی تواند چنین کارهایی انجام دهد. دلیل اوّل این که این افراد هنوز در بطن شرکت های دانش بنیان یا هسته های پژوهشی ورود نکردند و توانایی این افراد را ندیدند.
دلیل دوم این که ما طی سالیان گذشته وارداتمان خیلی زیاد بود و شرکت های دانش بنیان ما اصلاً توانایی رشد اقتصادی نداشتند؛ چون جنس خارجی وارد می شد و دلار هم قیمتش پایین بود، توانایی رقابت نداشتند و همه ترجیح می دادند که جنس خارجی بخرند؛ امّا الآن به سبب تفاوت قیمت جنس های این شرکتها خواهان پیدا کرده است. از جانب دیگر تحریم ها هم سبب شده که وارداتی نداشته باشیم. بنابراین، عده ای هنوز آن خودباوری را ندارند و عده ی دیگری هم در فضای دانش بنیان ها ورود نکردند.
دلیل سوم هم ساختار کسب وکار و ساختار شرایط اقتصادی کشور گاهی اجازه نداده است که شرکت های دانش بنیان خودشان را اثبات کنند. اگر همه ی این مسائل را در نظر بگیریم، کشور پتانسیل یک جهش عظیمی را دارد.
نهادهای بین المللی روی تولید واکسن در کشورها خصوصاً ایران نظارت دارند؟
در جلسه ای که بصورت آنلاین با حضور نمایندگان سازمان بهداشت جهانی در مرحله ی مطالعه ی پیش بالینی برگزار کردیم، نتایج تحقیقاتمان را در این مرحله به اطلاع سازمان بهداشت جهانی رساندیم. الآن در سایت بهداشت جهانی واکسن ما در مرحله ی مطالعه ی بالینی است. ما هم اکنون تیمی را تشکیل دادیم که وظیفه ی آن تهیه ی مستندات لازم برای ارائه به سازمان بهداشت جهانی برای گرفتن مجوز مصرف اضطراری است؛ امّا آیا برای مصرف داخلی هم سازمان بهداشت جهانی باید واکسن ها را تأیید کند؟ خیر، واکسن های فایزر، مدرنا و آسترازنکا ابتدا مجوز مصرف داخلی گرفتند، بعد مدارک و مستنداتشان را به سازمان بهداشت جهانی ارائه کردند.
ما هم الآن تحت نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی خودمان کار می نماییم، منتها همزمان و بصورت موازی مستندات لازم برای ارائه به سازمان بهداشت جهانی هم داریم آماده می نماییم.
از ابتدایی که آغاز به تولید واکسن کرونا کردید، چه موانعی بر سر راهتان بود؟
در مورد کرونا نادانسته های بشر خیلی زیاد بود. همین الآن هم خیلی زیاد است. رفتار این ویروس را نمی گردد به خوبی پیش بینی نمود. همه فکر می کنند رفتار این ویروس در افراد مبتلاست، ولی این چنین نیست. رفتار این ویروس در محیط کشت های آزمایشگاهی هم مشخص نبود. بنابراین، بچه های ما در کشت ویروس در مرحله ی اوّل نادانسته هایشان خیلی زیاد بود و همین مسئله کار را سخت می کرد؛ چون برای این ویروس زمان کافی نداشتی و باید همزمان با ویروس و زمان می جنگیدی. هر بار که پیک کرونا شروع می شد و تعداد تلفات ما افزایش پیدا می کرد، فشار روحی- روانی زیادی روی تیم تحقیقاتی ما وارد می شد که زودتر این مراحل را سپری کنند. این اوّلین محدودیت بزرگ ما بود.
از جانب دیگر، تحریم ها پروسه تحقیقات ما را متوقف نکرد، ولی کند کرد؛ یعنی دسترسی ما به تعدادی از اطلاعات و وسایل آزمایشگاهی را محدود کرد. وسایل آزمایشگاهی مورد نیاز تحقیقات واکسن هم هیچ ربطی به مسائل دیگری نداشت، ولی آنها رصد می کردند و مانع می شدند.
با این وجود، اقبال ملت ایران به واکسن ایرانی در نظرسنجی ها بسیار بالاتر از واکسن خارجی است که برای من غیرقابل تصور است. بحمداللّه ما دراین زمینه مشکلی نداریم. بنابراین، ما اوّایل فکر می کردیم اقناع افکار عمومی سخت باشد، ولی بحمداللّه اقناع افکار عمومی سخت نبود. یکی از موانع دیگر این بود که ستاد اجرائی فرمان حضرت امام بدون هرگونه پشتوانه ی دولتی کارهای تحقیقاتی خودش را شروع کرد، درصورتی که در خیلی از کشورها واکسن حتی در مرحله ی تحقیقات مورد حمایت دولت ها قرار گرفت.
یکی از مسائلی که باید در کشور ما در نظر گرفت وجود یک مرکز برای ساماندهی تحقیقات دراین زمینه است تا از اتلاف سرمایه جلوگیری کند؛ چونکه در جایی که منابع محدود است، کارهای موازی چیزی جز اتلاف سرمایه نیست. بنابراین، با ساماندهی تحقیقات ما بهتر می توانیم از منابع استفاده نمائیم و رسیدن به هدف هم آسان تر می شود. این هم یکی از مواردی بود که در طول این تحقیقات ما با آن مواجه بودیم و الآن الحمداللّه همه ی موانع را پشت سر گذاشتیم.
نکته ی بعدی این که در مسئله ی تولید انبوه هم باید با زمان می جنگیدیم؛ یعنی در کوتاه ترین زمان ممکن باید زیرساخت ها را آماده می کردیم. تقاضای مواد اوّلیه ی تولید واکسن در سرتاسر دنیا بسیار بالاست و باید از روز اوّل با تدبیر و با بهره گیری از سیاست های بهینه در تامین آن چاره اندیشی می کردیم. ما در ضمن این یک سال با همه ی این موارد دست به گریبان بودیم.
اشاره کردید در همه ی کشورها تولید واکسن تحت حمایت دولت هاست، چه حمایت هایی از جانب دولت و مسئولین ما انجام شده است؟
در کشور ما معاونت علمی توانست از برخی هسته های پژوهشی، شرکت های دانش بنیان و دیگران در عرصه ی تولید واکسن حمایت کند، منتها در همه ی کشورها حمایت ها بسیار بالاتر بود؛ یعنی پیش خرید واکسن اتفاق می افتاد، واکسنی که ممکن بود شکست بخورد. همین دولت های اروپایی یا دولت آمریکا از واکسن هایی که الآن به تولید انبوه رسیدند، پیش از این که کارآیی شان به اثبات برسد، میلیونها دوز پیش خرید کردند. بنابراین، پشتیبانی از صنعت واکسن این جوری صورت گرفت. معاونت علمی ما کمک کرد، ولی ستاد اجرائی فرمان حضرت امام با اتکا به خودش تحقیقات را انجام داد و برای تولید واکسن سرمایه گذاری کرد.
با پیش خرید واکسن از کشورهای دیگر، چه سهمی از واکسن ستاد اجرائی حضرت امام به مردم اختصاص پیدا می کند؟
در روز اوّلی که سیاست گذاری برای تولید واکسن انبوه صورت گرفت، مدنظرمان این بود که در کوتاه ترین زمان ممکن بتوانیم قسمت عمده یا همه ی جمعیت را واکسینه نماییم. بنابراین، سرمایه گذاری در این راستا صورت گرفت. ستاد اجرائی فرمان حضرت امام هم به فکر سود یا منفعت اقتصادی نیست و می خواهد زودتر همه ی کشور را واکسینه کند. بنابراین، اگر بگوییم که ما چه سهمی از بازار را متوقعیم، حرف درستی نیست. هدف ما این است که در کوتاه ترین زمان ممکن بتوانیم کل جمعیت را واکسینه نماییم و فرضمان بر این بود که ممکنست واکسن وارداتی به ما ندهند.
برنامه ای هم برای صادرات واکسن پیش بینی شده؟
تا آنجایی که من اطلاع دارم، هفت کشور دنیا از ما تقاضای خرید واکسن داشتند. برخی از کشورها مکاتبه کردند و بعضی هایشان هم تماس گرفتند و درخواست واکسن کردند. کشورهای مکاتبه کننده، در مرحله ی اوّل، تقاضای بیست میلیون دوز واکسن کردند؛ امّا در زمینه ی صادرات باید وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تصمیم بگیرد و سیاست ها را تنظیم کند که چه موقع می توان واکسن را صادر کرد. بدین سبب سیاست گذاری ها را باید به آنها بسپاریم و هروقت مجوز صادرات دادند، ما هم از این دستور پیروی خواهیم کرد.
ضمن صحبت ها اشاره کردید که تولید واکسن یک پروسه طولانی است، پس چرا برخی از کشورها زودتر از ما به واکسن کرونا رسیدند؟
کشورهایی که الآن توانستند واکسن را سریع توسعه بدهند و به دست مردم برسانند غالباً کشورهایی هستند که قبلاً روی ویروس سارس (SARS) و مرس (MERS) که از خانواده ی کروناست، برای تهیه ی واکسن تحقیقات می کردند. مثلاً انستیتوی جنر یا مدرنا واقعاً تحقیقات داشته اند. بنابراین، در این حوزه یک مسافتی را دویده بودند، ولی ما مبتلابه نبودیم و تحقیقاتی هم نکردیم.
البته آنها رگولاتورها و مقررات تولید واکسن کرونا را تا حد قابل توجهی کوتاه کردند، امّا به هر حال باید کیفیت و سالم بودن و اثربخشی واکسن حتما مورد تأیید قرار بگیرد. واکسن با یک دارویی که ممکنست چند هزار نفر از آن استفاده کنند متفاوت است. بنابراین، باید با دقت و با متدهای علمی این مسیر طی شود. ما از نظر رگولاتور مشکلی برای طی این مسیر نداشتیم و این مسیر دارد با سرعت معقول پیش می رود.